DZIAŁ
2. Las i drzewostan, ich budowa i funkcje
TEMAT
2.1 Warstwy roślinne w lesie. Pojęcie okrajka leśnego, ściany i brzegu drzewostanu
ZADANIE
2.1.1 wymienić i scharakteryzować warstwy roślinne w lesie
Warstwy roślinne w lesie
Na podstawie publikacji prof. Andrzeja Jaworskiego „Hodowla lasu” oraz opracowań Lasów Państwowych, las można analizować jako układ pięciu głównych warstw roślinnych, każda o odmiennych rolach ekologicznych i funkcjach gospodarczych.
1. Warstwa drzew
Tworzą ją drzewa lasotwórcze, osiągające wysokość od 5 m do ponad 40 m.
Dominujące gatunki: sosna, świerk, dąb, buk, jodła.
Funkcje: główny producent biomasy, kształtuje mikroklimat (cienie, opady), stanowi siedlisko dla ptaków i ssaków.
W gospodarce leśnej jest to warstwa eksploatowana w ramach rębni – planowanej wycinki i odnowień.
2. Warstwa podszytu i podrostu
Składa się z młodych drzew gatunków lasotwórczych i krzewów dorastających do 5 m wysokości.
Gatunki typowe: leszczyna, trzmielina, czeremcha, jałowiec i młode drzewa (sosna, świerk, dąb, buk, jodła. modrzew, klony, lipy, grab i inne) .
Funkcje: pełni rolę zapasu nasion i generatywnego odnawiania, chroni runo przed nadmiernym nasłonecznieniem, stanowi barierę przed erozją gleby.
W praktyce hodowlanej podszyt kształtuje się poprzez prześwietlenia i cięcia pielęgnacyjne.
3. Warstwa runa leśnego
Obejmuje rośliny zielne i byliny – od kilkunastu centymetrów do około 1 m.
Typowe gatunki: paprocie, zawilce, konwalie, trawy leśne.
Funkcje: wzbogaca bioróżnorodność, magazynuje wodę, podnosi żyzność gleby dzięki obfitemu opadowi liści i obumarłych części roślin.
Odpowiedni skład i pokrycie runa jest wskaźnikiem zdrowia ekosystemu i naturalnej produktywności siedliska.
4. Warstwa mchów i porostów
Stanowi zwarty kobierzec na powierzchni gleby i na pniach drzew.
Gatunki: torfowce, płonniki, chrobotki.
Funkcje: retencja wilgoci, wstępne rozkładanie materii organicznej, magazynowanie mikroelementów.
W siedliskach naturalnych warstwa ta jest kluczowa dla odnowień naturalnych młodych sadzonek użytkowanych gatunków drzew.
5. Warstwa ściółki
Tworzy ją faza opadłych liści, igieł, gałęzi i drobnych fragmentów drewna.
Grubość: od kilku centymetrów (lasy iglaste) do kilkudziesięciu centymetrów (lasy liściaste).
Funkcje: ochrona przed erozją, stopniowe przekształcanie materii organicznej w próchnicę, siedlisko bezkręgowców (rozdrabniaczy).
W gospodarce leśnej stan ściółki monitoruje się przy planowaniu rębni oraz przy ocenie glebochronności.
Zmienność i znaczenie
Warstwy roślinne wykazują silną zależność od typu siedliska, gleby i warunków klimatycznych.
Kształtowanie struktury pionowej (zróżnicowany wiek drzew, podszyt i runo) to fundament zrównoważonej gospodarki leśnej, sprzyjającej odporności drzewostanów na gradacje szkodników i suszę.
W hodowli lasu planuje się zabiegi pielęgnacyjne (prześwietlanie, cięcia pielęgnacyjne – czyszczenia i trzebieże, formowanie, zabiegi melioracyjne) tak, by każda warstwa pełniła optymalną rolę ekologiczną i produkcyjną.
ZADANIE
2.1..2 scharakteryzować rolę poszczególnych gatunków w drzewostanie
Na podstawie publikacji naukowych, w tym podręcznika prof. Andrzeja Jaworskiego „Hodowla Lasu” oraz aktualnych (stan wiedzy na 2025 r.) opracowań Lasów Państwowych dotyczących leśnictwa w Polsce, warstwy roślinne w lesie (piętra, warstwy) są klasyfikowane i charakteryzowane następująco:
Warstwa drzew (A) – Piętro drzew:
Charakterystyka: Najwyższa warstwa lasu, tworzona przez zdrewniałe, wieloletnie rośliny (drzewa) o wyraźnym pniu i koronie. Stanowi główny element struktury lasu i decyduje o jego typie (np. bór, grąd, łęg). To piętro dominuje pod względem wysokości i zazwyczaj biomasy.
Funkcje: Tworzy główny ekosystem, kształtuje warunki środowiskowe dla niższych warstw (światło, temperatura, wilgotność, opad), produkuje najwięcej tlenu i biomasy, jest głównym magazynem węgla, stanowi siedlisko dla wielu gatunków zwierząt.
Gatunki typowe: Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), Świerk pospolity (Picea abies), Jodła pospolita (Abies alba), Buk zwyczajny (Fagus sylvatica), Dąb szypułkowy (Quercus robur), Dąb bezszypułkowy (Quercus petraea), Grab pospolity (Carpinus betulus), Brzoza brodawkowata (Betula pendula), Olsza czarna (Alnus glutinosa), Modrzew europejski (Larix decidua).
Uwagi: Może być jednogatunkowa lub wielogatunkowa. W lasach mieszanych lub gradowych może występować zróżnicowanie wysokości drzew w tej samej warstwie. Jest kluczowa dla gospodarki leśnej.
Warstwa Krzewów (B) – Piętro Krzewów (Podszyt i podrost):
Charakterystyka: Warstwa roślin zdrewniałych (krzewy i młode drzewa), ale niższych niż drzewa, bez wyraźnego pnia lub z wieloma pniami wyrastającymi z ziemi. Znajduje się pod okapem drzew, ale nad runem leśnym.
Funkcje: Stanowi przejście między drzewami a runem, zwiększa bioróżnorodność, zapewnia schronienie i pokarm dla drobnych ssaków, ptaków i owadów, chroni glebę przed erozją, wpływa na mikroklimat pod okapem, może utrudniać lub ułatwiać odnowienie naturalne drzew.
Gatunki typowe: Leszczyna pospolita (Corylus avellana), Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), Kruszyna pospolita (Frangula alnus), Kalina koralowa (Viburnum opulus), Trzmielina pospolita (Euonymus europaeus), Bez czarny (Sambucus nigra), Malina właściwa (Rubus idaeus), Jeżyna (Rubus fruticosus agg.), Czeremcha zwyczajna (Prunus padus), Młode drzewa (tzw. podrost).
Uwagi: Jej gęstość i skład zależą głównie od ilości światła docierającego przez okap drzew. W gęstych borach iglastych może być bardzo uboga lub praktycznie nieobecna. W lasach liściastych (zwłaszcza grądach) jest zwykle dobrze rozwinięta.
Warstwa ziół (C) – Piętro runia leśnego (Runowo):
Charakterystyka: Najniższa warstwa roślin zielnych (byliny, rośliny dwuletnie, jednoroczne) oraz młodych siewek drzew i krzewów. Obejmuje rośliny zielne, paprotniki i drobne krzewinki.
Funkcje: Wzbogaca glebę w materię organiczną, chroni glebę przed erozją i nadmiernym parowaniem, jest miejscem bytowania i żerowania wielu bezkręgowców, drobnych ssaków i ptaków, zwiększa różnorodność florystyczną lasu, stanowi wskaźnik warunków siedliskowych (zwłaszcza wilgotności i żyzności).
Gatunki typowe: Konwalijka dwulistna (Maianthemum bifolium), Przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis), Zawilec gajowy (Anemone nemorosa), Marzanka wonna (Galium odoratum), Szczawik zajęczy (Oxalis acetosella), Kosmatka owłosiona (Luzula pilosa), Trzcinnik leśny (Calamagrostis arundinacea), Turzyca palczasta (Carex digitata), Paprocie (np. Nerecznica samcza – Dryopteris filix-mas, Wietlica samicza – Athyrium filix-femina), Borówki (Borówka czarna – Vaccinium myrtillus, Borówka brusznica – Vaccinium vitis-idaea), Wrzos pospolity (Calluna vulgaris).
Uwagi: Skład runa jest silnie zależny od typu lasu (siedliska), wilgotności, żyzności gleby oraz stopnia zwarcia i składu gatunkowego okapu drzew. Jest bardzo wrażliwa na zmiany w wyższych warstwach (np. cięcia, huragany).
Warstwa mchów i porostów (D) – Piętro mszyste:
Charakterystyka: Najniższa warstwa roślinna, przylegająca bezpośrednio do gleby, martwego drewna lub skał. Tworzona przez mchy, wątrobowce, porosty i glebowe glony.
Funkcje: Chroni glebę przed erozją wodną i wietrzną, magazynuje ogromne ilości wody (wpływ na bilans wodny lasu), tworzy specyficzne mikrosiedliska dla mikroorganizmów i drobnych bezkręgowców, jest ważnym ogniwem w obiegu pierwiastków (zwłaszcza węgla i azotu), stopniowo przekształca się w próchnicę, porosty są bioindykatorami czystości powietrza.
Gatunki typowe:
Mchy: Płonnik pospolity (Polytrichum commune), Rokiet pospolity (Pleurozium schreberi), Gajnik lśniący (Hylocomium splendens), Miękisz falisty (Rhytidiadelphus triquetrus), Bielistka siwa (Leucobryum glaucum), Drabik drzewkowaty (Climacium dendroides), Mchy torfowce (Sphagnum sp.).
Porosty: Chrobotek reniferowy (Cladonia rangiferina), Płucnica islandzka (Cetraria islandica), Brodaczki (Usnea sp.), Żółtlice (Xanthoria sp.), Opezynowate (Physcia sp.).
Uwagi: Szczególnie obficie rozwija się w wilgotnych lasach (olsy, bory bagienne) oraz w suchych borach sosnowych na ubogich glebach. Jej obecność i skład są silnymi wskaźnikami warunków siedliskowych (wilgotność, kwasowość gleby, nasłonecznienie).
Kluczowe wnioski z aktualnej wiedzy (2025):
Dynamiczność i płynność: Podział na warstwy jest modelem teoretycznym. W rzeczywistości granice między warstwami są płynne, a ich obecność, gęstość i skład gatunkowy są bardzo dynamiczne i zależą od wielu czynników: typu siedliska leśnego, wieku i składu gatunkowego drzewostanu, wilgotności, żyzności gleby, historii użytkowania lasu oraz wpływu zmian klimatycznych.
Wpływ zmian klimatycznych: Aktualne opracowania podkreślają wpływ ocieplenia klimatu i zmian w reżimach wodnych na struktury warstwowe (np. zanik wrażliwych gatunków runa w suchszych warunkach, zmiany w składzie gatunkowym warstwy drzew i krzewów).
Znaczenie martwego drewna: Podkreśla się rolę martwego drewna (leżącego i stojącego) jako specyficznego, niezwykle ważnego „siedliska” czy „mikrowarstwy”, zamieszkiwanej przez wyspecjalizowane gatunki grzybów, roślin (np. niektóre mszaki), bezkręgowców i ptaków, kluczowej dla obiegu materii i różnorodności biologicznej.
Różnice między typami lasów: W borach sosnowych na ubogich glebach warstwa krzewów i runa zielnego są często słabo rozwinięte, dominuje warstwa mszysta. W żyznych lasach liściastych (grądy, łęgi) warstwy krzewów i runa są zwykle bujne i bogate gatunkowo, a warstwa mszysta może być słabsza. W olsach warstwa krzewów jest często słaba, a runo i mszyste są silnie związane z warunkami wodnymi.
Znaczenie gospodarcze i ochronne: Zrozumienie struktury warstwowej jest kluczowe dla zrównoważonej gospodarki leśnej (np. przy planowaniu zabiegów pielęgnacyjnych, odnowieniowych) oraz ochrony bioróżnorodności leśnej. Każda warstwa pełni niezastąpione funkcje ekosystemowe.
Podział na te cztery główne warstwy (drzew, krzewów, ziół, mchów i porostów) pozostaje fundamentalnym modelem opisu struktury pionowej lasu w polskim leśnictwie, zgodnie z aktualnym stanem wiedzy reprezentowanym przez wymienione źródła.
ZADANIE
2.1.2 wymienić cechy drzewa okrajkowego
ZADANIE
2.1..1 scharakteryzować pojęcie okrajka leśnego, ściany i brzegu drzewostanu
Cechy drzewa okrajkowego oraz pojęcia okrajka, ściany i brzegu drzewostanu
Na podstawie „Hodowli lasu” Andrzeja Jaworskiego oraz opracowań Lasów Państwowych (stan wiedzy 2025) przedstawiam najważniejsze cechy drzewa okrajkowego i definiuję pojęcia związane z granicą drzewostanu.
1. Drzewo okrajkowe
Drzewo okrajkowe to osobnik położony na granicy drzewostanu, wystawiony na działanie czynników zewnętrznych. Do jego charakterystycznych cech należą:
Zmieniona forma pnia
silniejsze wykrzywienie i odchylenie od pionu
krótszy, grubiejszy odcinek bezgałęziowy (niższy „trzon”)
Rozbudowana korona boczna
szerszy pokrój, rozpostarte gałęzie
lepsze wykorzystanie światła bocznego
Zwiększona masa drewna reakcyjnego
obecność drewna naprężeniowego (reakcja na działanie wiatru i światła)
większa zawartość sęków i nieregularności włókien
Podwyższona żywotność i odporność na stres
wyższa produkcja substancji przeciw patogenom
zdolność szybszej regeneracji tkanki kambialnej
Silniejszy rozwój systemu korzeniowego
głębsze i bardziej rozgałęzione korzenie stabilizujące pnie
lepsze pobieranie wody w warunkach suszy
2. Okrajek leśny
Okrajek leśny to strefa przejściowa między drzewostanem a otwartym terenem lub innym typem siedliska. Jej główne właściwości to:
Szerokość: zazwyczaj 5–20 m w zależności od typu lasu i ukształtowania terenu
Funkcje ekologiczne:
bufor klimatyczny, łagodzący wahania wilgotności i temperatury
korytarz dla ruchu zwierząt i rozprzestrzeniania się gatunków roślinnych
bariera przed erozją i spływem powierzchniowym
Zadania gospodarcze:
ochrona młodszych roślin przed wytrąceniem przez silny wiatr
utrzymanie ciągłości odnowienia naturalnego
wykorzystanie w planowaniu zabiegów pielęgnacyjnych (np. selektywne ścinki)
Formowanie poprzez:
pielęgnację mechaniczno-chemiczną podszytu
pozostawianie pasów drzew matecznych przy granicy drzewostanu
3. Ściana drzewostanu
Ściana drzewostanu to bezpośrednia linia pionowego przejścia od powierzchni terenu do koron drzew, tworząca niemal nieprzenikalną barierę roślinną. Zasadnicze cechy:
Wysoka gęstość drzew
zwartą strukturą pni i koron, uniemożliwiającą swobodny przepływ powietrza
Wyraźny kontrast światłocienia
wgłębienie wnętrza lasu w stosunku do jasnego otoczenia
Rola ochronna
zabezpiecza wnętrze drzewostanu przed nadmiernym nasłonecznieniem i wiatrem
Znaczenie w planowaniu rębni
wyznacza front prowadzenia zabiegów pozyskaniowych i pielęgnacyjnych
4. Brzeg drzewostanu
Brzeg drzewostanu to ogólniejsze określenie pasma granicznego, w którym rozróżnia się trzy podstrefy:
Pas zewnętrzny
drzewa stare i okrajkowe, najwyższe narażone na warunki otwarte
Pas przejściowy
osobniki częściowo chronione, kształtujące się pod osłoną okrajki
Pas wewnętrzny
młodniki i podszyt, już funkcjonujące w cieniu drzewostanu
Brzeg pełni rolę ekotonu – strefy największej bioróżnorodności, gdzie łączą się gatunki leśne z nietypowymi siedliskowymi. Zarządzanie brzegiem polega na:
zachowaniu zróżnicowania gatunkowego i wiekowego pasma granicznego
prowadzeniu ograniczonych zabiegów pielęgnacyjnych w pasie przejściowym
monitoringu i ochronie przed inwazyjnymi gatunkami roślinnymi
Te cztery pojęcia – drzewo okrajkowe, okrajka leśna, ściana i brzeg drzewostanu – opisują strukturę pionową i strefową lasu oraz służą efektywnej gospodarce leśnej, harmonizującej cele produkcyjne z ochroną ekosystemu.