Wschody (kiełkujące nasiona i najmłodsze siewki) są najbardziej wrażliwą fazą rozwojową roślin w szkółce. Podstawowe zabiegi ochronne obejmują:
* Osłanianie: Ma na celu ochronę wschodów przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi.
* Ochrona przed przymrozkami: Stosuje się okrywanie zagonów materiałami izolującymi, np. agrowłókniną, matami słomianymi lub trzcinowymi (obecnie rzadziej), zwłaszcza na noc.
* Ochrona przed silnymi opadami/gradem: Agrowłóknina lub siatki mogą zmniejszyć siłę uderzenia kropel deszczu lub gradu, zapobiegając mechanicznym uszkodzeniom siewek i zaskorupianiu gleby.
* Ochrona przed ptakami: Siatki mogą chronić kiełkujące nasiona i wschody przed wyjadaniem przez ptaki.
* Ocienianie: Ma na celu zmniejszenie intensywności promieniowania słonecznego i temperatury gleby.
* Zapobieganie poparzeniom słonecznym: Szczególnie ważne dla gatunków cienioznośnych lub podczas upałów i silnego nasłonecznienia.
* Ograniczenie parowania: Pomaga utrzymać wilgotność gleby.
* Metody: Stosuje się siatki cieniujące (o różnym stopniu zacienienia) rozpinane nad zagonami lub, historycznie, naturalne materiały jak stroisz (gałęzie drzew iglastych).
* Ochrona przed zgorzelą siewek: Jest to kompleks działań zapobiegających chorobom grzybowym atakującym młode siewki u podstawy łodygi. Obejmuje:
* Właściwe przygotowanie gleby (odpowiednia struktura, pH, odkażanie w razie potrzeby).
* Zaprawianie nasion fungicydami przed siewem.
* Utrzymanie optymalnej wilgotności gleby (unikanie nadmiernego zalewania).
* Zapewnienie przewiewu (odpowiednia gęstość siewu).
* W razie potrzeby stosowanie oprysków fungicydami.
* Utrzymanie wilgotności gleby: Regularne, delikatne zraszanie lub podlewanie w celu zapewnienia stałej, umiarkowanej wilgotności niezbędnej do kiełkowania i początkowego wzrostu.
Wysadzanie sadzonek (lub siewek) przez mróz (tzw. wysadzinowość mrozowa) to proces wypychania roślin z gleby w wyniku jej zamarzania i odmarzania. Główne przyczyny to:
* Cykle zamarzania i odmarzania: Wielokrotne przejścia temperatury gleby przez 0°C powodują powstawanie lodu w glebie. Zamarzająca woda zwiększa swoją objętość, unosząc warstwę gleby wraz z roślinami. Podczas odwilży gleba osiada, ale korzenie roślin nie zawsze wracają na swoje miejsce, pozostając częściowo odsłonięte.
* Wysoka wilgotność gleby: Im więcej wody w glebie, tym większa ekspansja lodu podczas zamarzania i silniejsze wypieranie roślin.
* Rodzaj gleby: Gleby zwięzłe, gliniaste i pylaste, o dużej pojemności wodnej i słabej strukturze są bardziej podatne na ten proces niż gleby piaszczyste, przepuszczalne.
* Brak okrywy śnieżnej: Śnieg działa jak izolator, ograniczając głębokość przemarzania i wahania temperatury gleby.
* Słabe ukorzenienie roślin: Sadzonki świeżo posadzone lub siewki z płytkim systemem korzeniowym są łatwiej wypychane.
* Brak ściółki lub pokrywy roślinnej: Odsłonięta gleba jest bardziej narażona na bezpośrednie działanie mrozu i wahania temperatury.
Deszczowanie (nawadnianie za pomocą deszczowni) w szkółkach leśnych przynosi liczne korzyści:
* Zapewnienie optymalnej wilgotności gleby: Uniezależnienie produkcji od nierównomiernych lub niewystarczających opadów naturalnych, co jest kluczowe dla kiełkowania, wzrostu i rozwoju sadzonek.
* Ochrona przed suszą: Zapobieganie stresowi wodnemu roślin, który hamuje wzrost i może prowadzić do zamierania sadzonek.
* Ochrona przeciwprzymrozkowa: Możliwość aktywnej ochrony roślin przed uszkodzeniami spowodowanymi przez przymrozki radiacyjne (patrz punkt 5).
* Poprawa warunków wschodów: Utrzymanie stałej wilgotności sprzyja równomiernym i szybszym wschodom nasion.
* Możliwość fertygacji: Rozpuszczanie nawozów w wodzie i dostarczanie ich bezpośrednio do strefy korzeniowej wraz z nawadnianiem.
* Poprawa mikroklimatu: Zwiększenie wilgotności powietrza i obniżenie temperatury w upalne dni.
* Ułatwienie niektórych prac: Nawilżenie gleby może ułatwić np. mechaniczne spulchnianie czy wyjmowanie sadzonek.
* Zwiększenie plonów i jakości materiału sadzeniowego: Lepsze warunki wzrostu przekładają się na wyższy procent przyjęć, szybszy wzrost i lepszą jakość wyprodukowanych sadzonek.
W szkółkach leśnych stosuje się różne systemy deszczowni, w zależności od wielkości szkółki, dostępności wody, intensywności produkcji i możliwości finansowych:
* Deszczownie przenośne (mobilne): Cały system (rurociągi, zraszacze, pompa) jest przemieszczany ręcznie lub za pomocą pojazdów. Wymagają dużego nakładu pracy przy przestawianiu. Stosowane na mniejszych powierzchniach lub jako uzupełnienie.
* Deszczownie półstałe: Główne rurociągi doprowadzające wodę są ułożone na stałe (często pod ziemią), natomiast linie zraszające wraz ze zraszaczami są przenoszone między kolejnymi stanowiskami. Kompromis między kosztami a pracochłonnością.
* Deszczownie stałe: Cała sieć rurociągów (głównych i rozdzielczych) oraz zraszacze są zainstalowane na stałe na całej nawadnianej powierzchni. Najwyższy koszt inwestycyjny, ale najniższa pracochłonność obsługi i możliwość pełnej automatyzacji.
* Deszczownie szpulowe (samobieżne): Składają się z wózka ze zraszaczem (najczęściej działkiem wodnym) połączonego elastycznym wężem nawiniętym na bęben (szpulę). Wózek jest przeciągany przez pole (lub wąż jest zwijany), nawadniając pas terenu. Wydajne na dużych, regularnych powierzchniach.
Wybór typu deszczowni zależy od specyfiki danej szkółki.
Deszczowanie przeciwprzymrozkowe to metoda aktywnej ochrony roślin przed uszkodzeniami mrozowymi, wykorzystująca zjawisko wydzielania ciepła podczas zamarzania wody (ciepło krzepnięcia).
* Zasada działania: Rozpoczyna się delikatne, ciągłe zraszanie roślin wodą, gdy temperatura powietrza zbliża się do 0°C (zwykle przy +1°C do +0,5°C) i kontynuuje przez cały czas trwania przymrozku, aż do momentu, gdy temperatura wzrośnie powyżej zera i lód na roślinach zacznie topnieć. Cienka warstwa wody pokrywająca rośliny zamarza, uwalniając ciepło, co utrzymuje temperaturę tkanek roślinnych na poziomie około 0°C, chroniąc je przed zamarznięciem wewnętrznym.
* Warunki stosowania: Metoda skuteczna głównie podczas przymrozków radiacyjnych (wypromieniowania ciepła z gruntu w bezchmurne i bezwietrzne noce). Wymaga niezawodnego źródła wody i systemu deszczowni zdolnego do równomiernego pokrycia chronionej powierzchni niewielką dawką wody (zwykle 2-5 mm/godzinę).
* Ryzyko: Konieczność nieprzerwanego działania przez cały okres przymrozku (przerwa może spowodować większe szkody niż brak ochrony). Duże zużycie wody. Ryzyko nadmiernego obciążenia roślin lodem przy zbyt intensywnym lub długotrwałym deszczowaniu. Ryzyko nadmiernego uwilgotnienia gleby.
Są to podstawowe zabiegi pielęgnacyjne gleby w szkółce, często wykonywane jednocześnie.
* Cel: Niszczenie skorupy glebowej tworzącej się na powierzchni po opadach lub nawadnianiu, poprawa stosunków powietrzno-wodnych w wierzchniej warstwie gleby (aeracja, infiltracja wody), ograniczenie parowania wody z gleby (przerwanie podsiąkania kapilarnego), niszczenie kiełkujących chwastów.
* Metody: Wykonywane ręcznie (motyki, pazurki) lub mechanicznie (kultywatory szkółkarskie, pielniki z różnymi elementami roboczymi) na niewielką głębokość, aby nie uszkodzić korzeni sadzonek.
* Cel: Eliminacja konkurencji ze strony chwastów o wodę, światło, składniki pokarmowe i przestrzeń życiową. Zapobieganie rozwojowi chorób i szkodników, dla których chwasty mogą być żywicielami. Ułatwienie innych prac pielęgnacyjnych i zbioru sadzonek.
* Metody:
* Mechaniczne: Najczęściej stosowane; pielenie ręczne, motyczenie, wycinanie chwastów za pomocą narzędzi mechanicznych (często połączone ze spulchnianiem).
* Chemiczne: Stosowanie herbicydów (środków chwastobójczych). Wymaga dużej wiedzy i ostrożności – doboru odpowiedniego preparatu (selektywnego dla danego gatunku drzewa i fazy rozwojowej), terminu i dawki, aby nie uszkodzić sadzonek. Stosowanie zgodne z zasadami integrowanej ochrony roślin i aktualnymi przepisami.
* Inne: Mulczowanie (ściółkowanie) gleby materiałami organicznymi (np. kora, trociny) lub syntetycznymi (agrowłóknina) w celu ograniczenia wzrostu chwastów.
Regularne i terminowe spulchnianie oraz odchwaszczanie są kluczowe dla uzyskania zdrowego i dobrze wyrośniętego materiału sadzeniowego.