Szkółkowanie w leśnictwie to zabieg hodowlany polegający na przesadzeniu młodych siewek (najczęściej jednorocznych lub dwuletnich) z zagonów siewnych lub specjalnych inspektów na nowe, większe powierzchnie (tzw. kwatery szkółkarskie) w obrębie szkółki leśnej. Wykonuje się je w celu:
* Zapewnienia roślinom większej przestrzeni życiowej: Co umożliwia lepszy rozwój zarówno części nadziemnej (pędu), jak i systemu korzeniowego.
* Skrócenia i rozbudowy systemu korzeniowego: Proces przesadzania naturalnie powoduje przycięcie korzeni, co stymuluje tworzenie gęstszej i bardziej zwartej bryły korzeniowej blisko szyi korzeniowej.
* Ułatwienia selekcji: Podczas szkółkowania można łatwiej usunąć siewki słabe, chore lub uszkodzone.
* Wyprodukowania większego i silniejszego materiału sadzeniowego: Szkółkowane sadzonki są zazwyczaj lepiej przygotowane do trudnych warunków panujących na uprawie leśnej.
Samo posiadanie i prowadzenie szkółki leśnej określa się mianem szkółkarstwa leśnego, natomiast szkółkowanie odnosi się konkretnie do czynności przesadzania siewek w jej obrębie.
Symbole produkcyjne sadzonek (tzw. metryczka produkcyjna) standaryzują opis materiału sadzeniowego, informując o jego wieku i sposobie produkcji. Najczęściej stosowany jest system ułamkowy (X/Y), gdzie:
* X (licznik): Oznacza liczbę lat spędzonych przez roślinę w zagonie siewnym (jako siewka).
* Y (mianownik): Oznacza liczbę lat spędzonych przez roślinę w kwaterze szkółkarskiej po przesadzeniu (szkółkowaniu).
Przykłady:
* 1/0: Siewka jednoroczna (nie szkółkowana).
* 2/0: Siewka dwuletnia (nie szkółkowana).
* 1/1: Sadzonka dwuletnia, szkółkowana przez rok (rok w zagonie siewnym + rok w kwaterze szkółkarskiej).
* 2/1: Sadzonka trzyletnia, szkółkowana przez rok (dwa lata w zagonie siewnym + rok w kwaterze szkółkarskiej).
* 2/2: Sadzonka czteroletnia, szkółkowana przez dwa lata (dwa lata w zagonie siewnym + dwa lata w kwaterze szkółkarskiej).
Dodatkowo, jeśli sadzonki były podcinane w gruncie, do symbolu dodaje się „+p”, np.:
* 2/0+p: Siewka dwuletnia z podciętym systemem korzeniowym.
* 1/1+p: Sadzonka dwuletnia, szkółkowana przez rok, z podciętym systemem korzeniowym (podcinanie mogło nastąpić w pierwszym lub drugim roku).
Dla sadzonek produkowanych w technologii kontenerowej stosuje się inne oznaczenia, często zawierające informację o typie i objętości kontenera oraz wieku sadzonki.
Pikowanie to specyficzny rodzaj przesadzania bardzo młodych siewek, wykonywany zazwyczaj w pierwszym roku ich życia, gdy osiągną fazę kilku liści właściwych. Polega na delikatnym wyjęciu siewek z gęstego siewu (np. w skrzynkach, inspektach lub na zagonach siewnych) i posadzeniu ich w większej rozstawie w nowym miejscu (inspekcie, namiocie foliowym, na zagonie).
Cele pikowania:
* Przerwanie zagęszczenia siewek i zapewnienie im przestrzeni do wzrostu.
* Pobudzenie rozwoju systemu korzeniowego poprzez jego lekkie uszkodzenie/przycięcie podczas przesadzania.
* Wczesna selekcja najsilniejszych i najzdrowszych siewek.
Pikowanie jest zabiegiem bardzo pracochłonnym, wymagającym precyzji. Obecnie w masowej produkcji szkółkarskiej, zwłaszcza gatunków iglastych, jest stosowane rzadziej na rzecz siewu w odpowiedniej rozstawie lub stosowania podcinania korzeni. Pozostaje jednak ważnym zabiegiem przy produkcji niektórych gatunków liściastych lub w specjalnych technologiach (np. produkcja sadzonek mikoryzowanych).
Podcinanie korzeni to zabieg mechaniczny wykonywany bezpośrednio w gruncie, na zagonach siewnych lub kwaterach szkółkarskich, bez wyjmowania roślin. Polega na przecięciu korzeni sadzonek na określonej głębokości za pomocą specjalnych noży (poziomych lub pionowych) ciągniętych przez ciągnik lub montowanych na specjalnych maszynach.
Cele podcinania korzeni:
* Skrócenie głównego korzenia palowego: Co zapobiega jego nadmiernemu wzrostowi w głąb gleby.
* Stymulacja rozwoju bocznych korzeni drobnych: Przecięcie korzeni pobudza roślinę do tworzenia licznych, drobnych korzeni w górnej części systemu korzeniowego, co tworzy bardziej zwartą i włóknistą bryłę korzeniową.
* Poprawa przyjęcia się sadzonek po posadzeniu na uprawie: Sadzonki z dobrze rozwiniętym systemem korzeniowym w pobliżu szyi korzeniowej łatwiej pobierają wodę i składniki pokarmowe.
* Ułatwienie wyjmowania sadzonek z gleby: Zwarty system korzeniowy jest mniej narażony na uszkodzenia podczas wyorywania.
Podcinanie wykonuje się najczęściej jeden lub dwa razy w okresie wegetacji, na głębokości dostosowanej do wieku i gatunku sadzonek. Jest to powszechnie stosowany zabieg w nowoczesnym szkółkarstwie, zwłaszcza przy produkcji siewek (np. 1/0, 2/0), które nie będą szkółkowane.
Wyjmowanie materiału sadzeniowego (siewek lub sadzonek) z gleby szkółki leśnej to kluczowy etap przygotowania go do wysadzenia na uprawę. Celem jest pozyskanie sadzonek z jak najmniej uszkodzonym systemem korzeniowym i ograniczenie stresu fizjologicznego.
Wyjmowanie przeprowadza się w okresie spoczynku wegetacyjnego roślin – jesienią (po zakończeniu wegetacji i zdrewnieniu pędów) lub wczesną wiosną (przed rozpoczęciem wegetacji). Należy unikać dni mroźnych, wietrznych oraz okresów suszy lub nadmiernego
* Ręczna: Stosowana przy małej liczbie sadzonek, dla gatunków szczególnie wrażliwych lub na małych szkółkach. Używa się specjalnych szpadli lub wideł. Jest pracochłonna, ale pozwala na dużą precyzję.
* Mechaniczna: Dominująca metoda w dużych szkółkach. Stosuje się specjalistyczne wyorywacze (pługi szkółkarskie, maszyny wibrujące, podrywacze taśmowe), które podważają i rozluźniają glebę wraz z roślinami, ułatwiając ich ręczne zebranie lub podając je na taśmociąg.
Niezależnie od metody, kluczowe jest:
* Minimalizowanie uszkodzeń mechanicznych korzeni i pędów.
* Zachowanie jak największej części systemu korzeniowego, zwłaszcza drobnych korzeni włośnikowych.
* Natychmiastowe zabezpieczenie wyjętych sadzonek przed wysychaniem (przykrywanie plandekami, umieszczanie w pojemnikach, workach, dołowanie tymczasowe).
Sortowanie to proces oceny i klasyfikacji wyjętego z gleby materiału sadzeniowego według określonych kryteriów jakościowych. Ma na celu wyselekcjonowanie sadzonek pełnowartościowych (normatywnych), które rokują dobre przyjęcie i wzrost na uprawie, oraz odrzucenie sadzonek nienadających się do sadzenia (nienormatywnych, odpadowych).
* Miejsce i czas: Sortowanie odbywa się zazwyczaj w specjalnych pomieszczeniach (sortowniach) bezpośrednio po wyjęciu sadzonek z gleby, aby skrócić czas ekspozycji korzeni na powietrze.
* Kryteria sortowania: Oparte są na obowiązujących normach i standardach (np. ustalanych przez Lasy Państwowe). Główne parametry oceny to:
* Wysokość części nadziemnej: Musi mieścić się w określonych dla danego gatunku i wieku przedziałach (minimalna i często maksymalna).
* Grubość szyi korzeniowej: Minimalna średnica mierzona u podstawy pędu.
* Jakość systemu korzeniowego: Odpowiednia długość, stopień rozgałęzienia, obecność drobnych korzeni, brak deformacji (np. zawinięcia, skręcenia), brak uszkodzeń mechanicznych.
* Pokrój i zdrowotność części nadziemnej: Prosty pęd główny, dobrze wykształcony pąk szczytowy (u gatunków iglastych i niektórych liściastych), brak oznak chorób, szkodników, uszkodzeń mechanicznych czy przemrożeń.
* Wynik sortowania: Sadzonki spełniające normy są uznawane za materiał sadzeniowy I wyboru (normatywny). Sadzonki niespełniające kryteriów (zbyt małe, uszkodzone, chore, zdeformowane) są klasyfikowane jako materiał odpadowy (nienormatywny) i nie są przeznaczane do sadzenia w lesie.
* Pęczkowanie: Posortowane sadzonki normatywne są często wiązane w pęczki o określonej liczbie sztuk (np. 25 lub 50), co ułatwia ich liczenie, transport i przechowywanie.
Prawidłowo przeprowadzone sortowanie jest gwarancją użycia do odnowień i zalesień materiału sadzeniowego o wysokiej jakości, co znacząco wpływa na powodzenie upraw leśnych.